نقد کتاب آمادگی دفاعی متوسطه

  مقدمه :

یکی از شاخص هایی که در علوم اجتماعی بر آن تأکید بسیار شده است ،  ارتباط نظام های اجتماعی با یکدیگر است و در این میان رابطه نظام آموزشی با نظام اجتماعی امری بد یهی و کاملاً واضح است . به عبارت دیگر یکی از عوامل موجد نظم در نظام اجتماعی کل ، هماهنگی و ارتباط قابل قبول و مبتنی بر نیازهای جامعه در انتخاب و نحوه ارائه دروس در مقاطع مختلف تحصیلی می باشد .پس در این بین وظیفه نظام آموزشی و مسئولین تصمیم گیر و تصمیم ساز آن در این مورد ، بسیار حساس و اساسی می باشد ، تا انتخاب آنها برطرف کننده نیازها باشد نه آنکه موجب افزودن باری برگرفتارهای جامعه شود.

در سال های پس از پیروزی انقلاب ، یکی از دروسی که به مجموعه دروسی آموزشی مقاطع راهنمایی و متوسطه افزوده شد ، درس آمادگی دفاعی بود که بر پایه ضرورتهای بروز انقلاب و نتایج حاصل بر آن ، طراحی گشت . تحولات بنیانی که بروز انقلاب ایران بر هژمونی حاکم بر سیاست ، اقتصاد ، فرهنگ و… دو قطبی جهان ( و منطقه حساس خاورمیانه ) ایجاد نمود ، خواسته یا ناخواسته مقاومت هایی را در برابر این ایده بدیع و متمایز ، ایجاد نمود ، که ضرورت آمادگی برای دفاع از کیان کشور و انقلاب را ایجاب و بلکه ضروری نمود .

بروز جنگ تحمیلی و ویرانگر رژیم بعثی عراق علیه کشورمان ( 1367-1359 ش ) یکی از نتایج ملموس و البته ناخوشایند و پرصدمه ، این تغییرات بنیادی در منطقه ( و حتی جهان ) بود که اثرات مثبت و منفی آن تا سالها نه تنها ، ایران بلکه منطقه و حتی جهان را تحت تأثیرات خود قرار داده و می دهد. نوشته حاضر برآن است که از زاویه دید نگارنده ویژگیهای مثبت و منفی کتاب آمادگی دفاعی مقطع متوسطه را به تصویر کشد و امید دارد که این اتفاق مثبت برای تمامی کتب تحصیلی مقاطع مختلف صورت پذیرد تا اشکالات و ایرادات مترتب بر کتب درسی تا حد امکان کمتر و نقاط مثبت آن بیشتر مورد توجه و مد نظر قرار گیرد ، تا بهره مندی هر چه بیشتر از آنها حاصل شود .[1] در پایان لازم بذکر می دانم که این مختصر نیز  قطعاً خالی از عیب و ایراد نیست که اعلام نظرات سایر همکاران محترم مدرس می تواند بر غنای ( احتماًلی ) آن افزوده و از اشکالات قطعی آن بکاهد .

جلد اصلی کتاب :

تصاویر ساده و گویا و قابل تقدیر روی جلد کتاب که بخوبی منظور مؤلفین را در اولین برخورد به بیننده منتقل می کنند و آن را از هر توضیح اضافی بی نیاز می نماید.

فصل اول : آشنایی با دفاع

درس 1 :

تصویری از زنان با سلاح جنگی ( تیر بار  ژ ـ 3 ) در حال مانور نشان داده می شود که به سه دلیل مناسب نیست :چون قرار است دفاع در هنگام خطر واقعی نمایش داده شود.می بایست از تصاویر واقعی بهره گرفته می شد همچنین به تصویر کشیدن بانوان با حجاب برتر( چادر) ـ اگر چه آموزشی غیر مستقیم در قالب تصویر می باشد، اما چون از دامنه انعطاف پذیری و تحرک لازمه هنگام دفاع و حمله واقعی می کاهد قابلیت اصلاح دارد و نهایتاً اینکه از این اسلحه فعلاً کمترین استفاده می شود ( بدلیل وزن زیاد حدود 15 کیلوگرم ) پس بهتر می بود از تصویر سلاحی دیگر استفاده می شد .

در فصل اول در مورد ضرورت آشنایی با انواع خطرات و لزوم دفاع در مقابل آنها، تعاریفی ارائه شده است که با بیان مفاهیم دینی ( قرآن و سنت ) وسپس چاپ نمودار تشکیلات دفاعی کشور بر صبغه مذهبی این آمادگی و دفاع تأکید شده است .که قابل توجه می باشد. البته بهتر بود که در قسمت مقام فرماندهی کل قوا در داخل پرانتز از عنوان مقام رهبری هم استفاده می گردید که نشانگر ارتباط توأم و مبتنی بر ویژگیهای مذهبی و سیاسی با هم باشد .

بهتر بود در ( صفحه 6 ـ 7 ) در جهت معرفی شکل های مختلف بسیج ، از تصاویر بیشتری استفاده می شد بهره برداری از تصویر بانوان یاریگر رزمندگان در پشت جبهه، خوب ،اما کافی نیست ) ضمن اینکه مهم ترین مأموریت های ذکر شده جهت نیروهای مقاومت بسیج و بسیج دانش آموزی ( ص 8 ـ 9 ) تقریباً شبیه به هم و تکرار آن غیر ضروری به نظر می رسد .

در بخشی، (ص9) به نقش بسیج در هشت سال دفاع مقدس پرداخته شده که بسیار کمرنگ ، سطحی و بی ثمر بنظر می آید . چرا که گویای واقعیت ارزش و عملکرد نیروهای بسیج در مقابله با لشکریان تا بن دندان  مسلح و آماده به رزم دشمن نمی باشد.

اصولاً لازم به ذکر است که این درس بدون بهره گیری از فیلم های مستند، تصاویر واقعی و …هشت سال دفاع مقدس ، نتایج مورد نظر را بدست نخواهد داد ، چون با نسل سومی های انقلاب مواجه هستیم که تقریباً هیچ چیز از سالهای اولیه انقلاب، محاصره نظامی و اقتصادی و جنگ تحمیلی  ( جز از طریق فیلم ها و سریال های اکثراً ناقص و سطحی سینما و صدا و سیما ) نمی دانند .در نتیجه این تصاویر اغراق شده ،پر شعار و بعضاً غیر واقعی نمی تواند گویای واقعیات آن ایام باشد .

در بخش مذکور  به معرفی جنگهای نامنظم و پارتیزانی شهید چمران ( ص 9 ) بعنوان نمونه به کاربزرگ آن شهید و یارانش در حفظ اهواز (و شاید اغراق نباشد اگر گفته شود خوزستان )از طریق پمپاژ آب کارون بر روی بیابانهای منطقه یا حفظ نقده از حمله نیروهای کومله و دموکرات هیچ نمی گوید .(از این حوادث تصاویر مستندی وجود دارد که جای آنها در این قسمت بشدت خالی است.)

 در(ص 11 ) با آنکه برای زنان درجنگ بیشتر نقش امداد و پشتیبانی قائل شده است که( در جای خود درست است ) اما از تصویری تکراری و مانوری استفاده کرده است که اصولاً در روزهای اولیه جنگ ( که زنان در خوزستان همپای مردان می جنگیدند … نیز مشاهده نشده است ( تصاویر بر جای مانده، نشان از بانوانی محجبه دارد که با مانتو در نبردهای شهری خوزستان و بخصوص خرمشهر و آبادان حضور داشته اند)

همچنین به نقش دانش آموزان بسیجی که یکی از ارکان اصلی تشکیل دهنده نیروهای رزمنده در جبهه ها بودند توجه فوق العاده کمی شده است و فقط آمار حضور ، شهادت یا مجروحیت و اسارت آنها ذکر شده است .که نمی تواند نقش مهم آنها را در مقابله با دشمن سفاک و حامیان منطقه ای و بین المللی آن نشان دهد )

اسوه های بسیجی معرفی شده ( ص 12-13 ) بسیار ناقص است که لازم است از طریق فیلم های مستند موجود این شهیدان همراه خیل عظیم رزمندگان گمنام زنده یا جانباز به نسل سومی های انقلاب شناسانده و معرفی شوند .

نحوه ی  معرفی بسیجیان اسوه و شهید بیشتر به رفع تکلیف می ماند تا ادای دین ، چون از این دو صفحه جز نام آنها چیز قابل توجه دیگری بیاد نمی ماند یا حتی در امتحانات هم سوالی از آن نمی آید .

فصل (2)

آشنایی با دفاع غیر نظامی

در ابتدای این فصل ، از تصویری مستند مربوط به دوران دفاع مقدس و حمله به مناطق مسکونی ( احتماًلاً تهران ) استفاده شده که با توجه به توضیح مکمل دبیر می تواند شروع خوبی برای تدریس این بخش از درس باشد .

( البته اگر در حاشیه عکس ، تاریخ و محل اصابت موشک ومیزان تلفات مالی و جانی آن ذکر می شد اثر بخشی و توجه بیشتری را بخود جلب می نمود ) .

مقدمه ذکر شده این بخش ( ص 15) جهت ضرورت آمادگی برای دفاع غیرنظامی ( در ابعاد طبیعی و غیرطبیعی آن ) مختصر و مفید است اما باید به این مسئله که کشور ایران از  مناطق حادثه خیز جهان است ، اشاره بیشتر می شد ( ایران عزیز ، جزو 10 کشور اول حادثه خیز طبیعی دنیا می باشد) ؛تا ضرورت آمادگی دفاع غیر نظامی بیشتر مشخص شود ـ جای تصاویر مستند و با آدرس مربوط به بلایای طبیعی داخلی در این قسمت خالی و نیازمند اصلاح است .

شکل ارائه مطلب در چگونگی حفظ خود و در مقابل بمباران ها بدون بهره گیری از تصاویر ناشی از کم سلیقه گی مؤلفین محترم است .

در بخش مربوط به امداد و نجات بخش مربوط به مقابله با آتش سوزی بسیار ضروری و مناسب است .( اما متأسفانه در اکثر مدارس ، این کپسول ها یا وجود ندارند یا آماده بهره برداری نیستند یا اصولاً مدیران اجازه استفاده از آنها در عملیات آموزشی اطفاء حریق را

 نمی دهند ـ چون اکثر مدارس ما از توان مالی شارژ مجدد این کپسول  ها برخوردار نیستند) .

بخش خاموش کردن آتش و عملیات نجات ، مختصر و مفید می باشد ولی فقط از یک تصویر سیاه و سفید بی کیفیت استفاده شده که نمی تواند بار آموزشی مناسب داشته باشد . برای تدریس این قسمت حتماً لازم است که از فیلم های بازسازی شده حوادث که نمونه ی خارجی آن بسیار در فیلم های سینمایی دیده می شود ، با انتخاب و گزینش و مونتاژ یک فیلم مناسب آموزشی تهیه کرد یا امکانات آموزشی ( احتماًلی ) سازمان آتش نشانی کپی کرد.

بخش دوم

دفاع در برابر حملات شیمیایی ، میکروبی ، رادیو اکتیویته ( ش . م . ر)

برای نامگذاری این بخش  امروزه از عنوان « جنگهای نوین » استفاده می گردد که لازم است در زیر عنوان اصلی آورده شود . مقدمه این بخش تقریباً کافی است اما با توجه به احتماًل بهره گیری از آنان در جنگهای فعلی ( و بخصوص استفاده ناجوانمردانه دشمن بعثی از این سلاح ها ، برای مقابله با رزمندگان ایرانی در سالهای 67-62 ) بهتر است تصاویری که نشان دهنده این نوع حملات است  به نمایش در آید  .

 به نظر می رسد کپی و ارسال فیلم مستند بمباران شیمیایی حلبچه ( 1366 ) یا سردشت (     1362 ) یا اعزام رزمندگان مجروح شیمیایی ـ به کشورهای اروپایی مثل آلمان ( که حامی عراق در تهیه سلاحهای شیمیایی بودند ) و ژاپن می توانست بخوبی نشانگر خوی وحشی گری دشمن بعثی و فقدان امکانات و آموزش لازم برای رزمندگان ما ( حداقل در سالهای اولیه بهره گیری دشمن از سلاح های شیمیایی) باشد  .

حتی باید در این قسمت ذکر شود که یکی از دلایل پذیرش قطعنامه 598 در آخرین روزهای جنگ تحمیلی ، نگرانی شدید دولتمردان ایرانی از احتماًل وقوع حملات شیمیایی رژیم بعث عراق بوده است .

بخش مربوطه به معرفی انواع عوامل شیمیایی به علت شباهت تقریباً زیاد نتایج حاصله، طراحی هدفمند سؤال و یادگیری را مشکل می سازد که لازم است انواع تصاویر مکمل( حداقل برای مدرس ،با تصاویر بزرگ و قابل نمایش در کلاس ) و وسایل دفاع شیمیایی ( حداقل برای هر دبیر آمادگی دفاعی یا دبیرستان ) یکسری کامل تهیه گردد تا در هنگام تدریس از آنها استفاده شود.استفاده از تصاویر نقاشی شده جهت معرفی و آموزش ( شناسایی ، مقابله با عوامل شیمیایی و رفع آلودگی ) ( ص 47-26) مفید و قابل توجه است . البته استفاده از تصاویر واضح مستند یا بازسازی شده بهتر می تواند در جلب توجه دانش آموزان مؤثر باشد .

بخش سوم

به کارگیری مهارت های فردی ، گروهی و امکانات در دفاع

مقدمه مناسب و تفکیک موضوعی قابل قبولی دارد . اما بطور کلی می توان گفت که این بخش ( در بیشتر موارد) اصولاً بدون وسایل کمک آموزشی قابلیت تدریس مفید را ندارد ـ خوشبختانه بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی جهت آموزش نیروهای خود فیلم های آموزشی متعددی را تهیه نموده است که می توان با توجه به سرفصل های تدریس این کتاب ،  تدوین مجدد و در اختیار دبیران و مدارس قرار گیرد  .

نگارنده خود یک دوره کامل CD  های آموزشی با عناوین آشنایی با جنگ های نوین ـ نقشه خوانی ـ سلاح شناسی ( جنگ افزار شناسی ) ـ ( ایست و بازرسی 3 ، 2 ،1) اصول و مبانی رژه حماسی ـ تاکتیک های آشنایی با روش های جهت یابی ـ آشنایی با روشهای تخمین مسافت  ـ آشنایی با قطب نما ـ آشنایی با G.P.S و فن کالک خوانی را جهت تدریس شخصی خود تهیه و در مدارس که امکانات سمعی و بصری کافی را دارند برای تدریس مورد استفاده قرار می دهم که بسیار مورد توجه دانش آموزان قرار گرفته است .

بخش جهت یابی (ص 56-53) کاملاً مفید و کارآمد است اما تصویر قطب نما با معرفی قسمت های مختلف آن ، بدون آنکه قطب نمایی در اختیار مربیان قرار گیرد ، غیر ضروری و بی فایده به نظر می رسد . لازم است در این قسمت و بخش های گرا ، تخمین مسافت و … که ضرورت آن کاملاً قابل لمس است حتماً از تصاویر و وسایل مورد نیاز تهیه ودر اختیار مربیان قرار گیرد تا  مورد استفاده قرار گیرد .

بخش چهارم

حفاظت اطلاعات

بخشی که بسیار جذاب و مورد علاقه دانش آموزان است و در ضمن از اهمیت فوق العاده ای در نیروهای مسلح برخوردار می باشد.

اما متأسفانه در چهار صفحه بصورت مختصر و ناکافی به آن پرداخته شده است بیان مواردی مستند از عملیات های رزمندگان اسلام که به دلیل رازداری و حفاظت اطلاعات منجر به موفقیت شده است .( مثل عملیات کربلای 5 ـ والفجر 8 ـ الی بیت المقدس ـ فتح المبین و …) یا منجر به پیروزی (محسوس و درخشان)نشده است ( مثل عملیات رمضان یا کربلای 4) می تواند در تدریس این بخش بسیار مفید باشد ( نگارنده برای جبران کاستی های این بخش ، از کتب و تصاویر غیر درسی ، شخصی  استفاده نموده که بسیار مورد توجه و و بهره برداری دانش آموزان قرار گرفته است ) .

بخش پنجم

امداد کمک های اولیه

این بخش که قابلیت آزمایشی عملی را همراه با تدریس در اکثر موارد دارا است آموزش راحت و قابل قبولی دارد اما اگر از تکنسین های هلال احمر و اورژانس که با اصول کمک های اولیه کاملاً آشنا هستند و از تجهیزات و لوازم مورد نیاز برخوردارند استفاده گردد ، نتایج حاصله بسیار مطلوب ترخواهد بود . لازم به ذکر است  چون تدریس ناقص این بخش و احیاناً انجام اشتباه در آموزش عملی به دانش آموزان می تواند موجب خطر و آسیب دیدگی بیشتر برای مصدوم گردد ، لذا آموزش صحیح و کامل آن بسیار حائز اهمیت می باشد . ( پیشنهاد می شود  مربیان آمادگی دفاعی حتماً در دوره کمک های اولیه شرکت نمایند ) .

خوشبختانه مسئولین هلال احمر در حد وسع و امکان از اعزام نیروهای اورژانس خود دریغ نمی کنند که برنامه ریزی و قانونمند کردن آنان می تواند به بهره وری بیشتر از توان و اطلاعات آنها بیانجامد .

فصل سوم

آشنایی با دفاع نظامی

بخش اول : نظام جمع

مقدمه و تصاویر این بخش کاملاً واضح ، قابل استفاده و ارزشمند است. اما چون انجام حرکات نظام جمع در مدارس موجب ایجاد مزاحمت برای سایر کلاس ها و معلمین آنها می شود معمولا این بخش در ساده ترین شکل ممکن آن ارائه می شود . در حالی که اولین اصل برای نیروهای مسلح نظامی و انتظامی ، شناخت و رعایت نظم و انضباط می باشد . در این وضعیت پیشنهاد می شود که در ایام تعطیل یا جمعه کلاس نظام جمع دایر گردد که هم مزاحمتی برای تدریس سایر کلاس ها پیش نیاید و هم بهره وری از آن بیشتر شود . البته برای همکاران مدرس در این ایام اضافه کاری و برای دانش آموزان به ازای ساعت درسی آنها در ایام آموزش عملی ، بیکاری گذاشته شود .

بخش سوم 

اسلحه و نحوه عملکرد آن

در این بخش اسلحه کلاشینکف که فعلاً اسلحه سازمانی و اصلی نیروهای مسلح کشورمان می باشد جهت آموزش معرفی شده است که کمترین بازدهی آموزشی را در کلاس درس دارد چون در این قسمت حتماً باید جهت شناسایی و آموزش باز و بسته کردن از سلاح واقعی استفاده شود .

اما با توجه به احتماًل خطرات ناشی از استفاده ناصحیح از سلاح ، بهتر است از طرف نیروهای مقاومت بسیج هر منطقه با هماهنگی سرگروه آمادگی دفاعی شهرستان برنامه ای مدون و از پیش اعلام شده برای آموزش ( و نه فقط تیراندازی ) به مدارس اعلام گردد . در این مورد خاص نیز می توان از روز جمعه بهره گرفت که قطعاً بدلیل علاقه دانش آموزان در این سن و سال برای فراگیری فوت و فن سلاح و تیراندازی استقبال شایانی از آن می شود و آموزش کاملی انجام خواهد گرفت .

و … نهایت کلام :

درس آمادگی دفاعی به لحاظ ضرورتهای زمانی و مکانی سرزمینمان یک واجب ضروری است اما برای تدریس مفید آن باید از دبیران آموزش دیده و علاقمند، وسایل کمک آموزشی تصویری مستند ، گویا و جامع استفاده شود . تهیه کتبی با صفحات کمتر اما با تصاویر بیشتر و مکمل سمعی و بصری برای پایه های اول تا سوم دبیرستان زمینه ای را فراهم می آورد که این درس به اهداف عالیه خود برسد .

این امر انجام شدنی است و لازمه ی وصول به اهداف عالیه آن ، اعتقاد به ضرورت آن و تلاش برای نیل به این اهداف است . باور به کارآمدی ارتش 20 میلیونی و تلاش برای ساخت ،‌آموزش و تجهیز آن در همه شرایط و در جمیع جهات ، قطعاً چشم طمع هر طمع کاری را از سرزمین اهورائی دور خواهد کرد .

  منبع : کتاب آمادگی دفاعی کد 238 چاپ 1388

تهیه کننده : محمد حسین بر سرگروه آموزشی درس آمادگی دفاعی شهرستان سراوان